Mag een man zijn vrouw verstoten? (2009)

Begroeting

Relaties staan in onze samenleving onder sterke druk. Alle relaties, zowel die tussen partners, tussen ouders en kinderen, vriendschapsrelaties, collegiale. Mensen leven minder dan vroeger in een groot familieverband en dus moet alle warmte en erkenning binnen die kleine cel worden ervaren. De mobiliteit is toegenomen waardoor men minder dan vroeger verbonden raakt met een (woon)plaats, met de buurt, enz. Meestal hebben de twee ouders een eigen job en een eigen werkritme. Ouders en opgroeiende kinderen leven dikwijls in een andere levenscultuur. Er is veel minder tijd voor vriendschap, enz. Dat alles is ervoor verantwoordelijk dat mensen zich vlugger leeg voelen, het gevoel hebben voort te hollen zonder nog te weten waartoe. Relaties springen gemakkelijker stuk, omdat men er zoveel van verwacht en men met het gevoel leeft dat men hier en nu gelukkig wil zijn. Geduldig wachten tot iets wat vast zit weer soepeler wordt is er niet meer bij.

De lezingen van deze zondag gaan over huwen, huwelijkstrouw en ontrouw, maar ik vroeg mij in de loop van de week af welke kant je met deze teksten uit kunt zonder te vervallen in een gemakkelijk discours vanuit de hoogte zoals vaak in kerkelijke kringen gebeurt. Het ideaal waarover men spreekt is geen ideaal maar norm geworden waarmee men oordeelt en veroordeelt. Dat vind ik verschrikkelijk. Priesters die gescheiden mensen de communie weigeren, een instituut dat iemand ontslaat wegens scheiding gedragen zich onchristelijk, anders dan Christus zou handelen.

Laten we deze viering beginnen met een gebed voor al diegenen die het aandurven elkaar trouw te beloven boven alle wisselvalligheden. Bidden wij voor degenen die gekwetst en vernederd worden binnen zo'n relatie. Bidden wij voor degenen die een nieuwe start nemen. Voor de kinderen die dikwijls het grootste slachtoffer zijn in huiselijke conflicten. Dat allen in God een schuilplaats mogen ontdekken waar ze kunnen herbronnen en kracht ervaren om hun leven te herwaarderen.

Gebed

Gij, die
De morgen ontbood
En het licht hebt geroepen,

Gij, ondoofbaar vuur,
Als een zon
Over ons opgegaan -

Vat ons samen
In uw stralen,
En laat ons gedijen
In uw ogen.

Gij, die
De weerstand van de nacht
Wilt breken
En onze toekomst
Afdwingt aan het donker,

Gij
Zegen ook ons
Met uw licht. (S. de Vries, Zo lang wij adem halen p. 10)

Inleiding op de lezingen

In het evangelie wordt een discussie beschreven tussen Jezus en de Farizeeërs over echtscheiding. De Farizeeërs vragen wat volgens de Wet mag en niet mag. Jezus daarentegen zit met een heel ander concept. Hij denkt niet volgens een negatieve verbodsmoraal maar verwijst naar het scheppingsverhaal en het ideaal dat daar wordt verwoord. Het scheppingsverhaal is ons goed bekend: God brengt Adam in een diepe slaap en maakt uit een rib een vrouw. Vooral de uitroep van Adam dat zij ‘mannin' zal heten schiet vrouwen terecht in het verkeerde keelgat. Alle leven wordt immers uit een vrouw geboren. Maar de Joodse patriarchale cultuur had zoveel moeite met de vroegere matriarchale dat ze de zaak gewoon ging omkeren.

Los van deze culturele hebbelijkheden zit in dit mythische verhaal (want dat is het toch) een bijzonder mooie gedachte. Het verhaal verwoordt op een beeldrijke manier waarom twee mensen zo door elkaar kunnen gefascineerd zijn: omdat de één een rib heeft van de ander. In hedendaagse termen zouden we zeggen: de een heeft een onbewuste kern of beeld van de ander. Die twee worden één, want vrouwelijk en mannelijk horen samen.

Homilie

Is het toegelaten dat een man zijn vrouw verstoot? Neen. Mogen mensen scheiden en verbreken wat God heeft verbonden? Ja. Maar niet zomaar waarbij je de ander verstoot en kinderen tekort doet die niet hebben te kiezen. Soms is scheiden het minste kwaad en is het de enige manier om binnenechtelijk geweld te stoppen. Op het CGG waar ik werk hebben we een therapeutische groep - we noemen hem ‘de rode groep' - van mannen die veroordeeld werden of spontaan hulp voor zichzelf zoeken omwille van geweld binnen de relatie. Misschien zult u zeggen dat het om zeer uitzonderlijke situaties gaat, maar dat kan ik met cijfers tegenspreken. De concrete levenssituatie kan soms zodanig zijn dat algemene principes of mooie idealen niet meer gelden. Ik wil dus allereerst klare taal spreken en zeggen wat ik denk vooraleer dieper en met nuances in te gaan op de tekst uit het evangelie.

In de oudste Joodse samenleving was een huwelijk op de eerste plaats een overeenkomst tussen twee families. Daarbij was het meisje een deel van de totale, zakelijke overeenkomst. Latere scheiding of ontrouw was daarom niet ongewoon. Oorspronkelijk was dat alleen het recht van de man, vrouwen konden niet scheiden. Ook als een man een andere relatie aanging bleef zijn vrouw zijn bezit. Vandaar dat in het boek Deuteronomium een wet staat, of beter nog een raad, dat een man bij scheiding een scheidingsbrief moet schrijven waardoor de vrouw opnieuw vrij werd en eventueel een nieuwe relatie kon aangaan. Deze wet was tot stand gekomen omwille van ‘de hardheid van uw hart' zegt Jezus terecht.

Zo was de situatie in de tijd van, Jezus. De verschillende rabbijnse scholen hanteerden daarbij heel andere criteria. Volgens rabbi Shammai mocht een man alleen scheiden als zijn vrouw overspel had gepleegd (zoals ook in het evangelie van Matteüs staat). Volgens rabbi Hillel waren veel redenen voldoende: als de vrouw teveel grommelde of slecht kookte mocht een man scheiden. Volgens rabbi Aqiba was het voldoende dat een man een andere vrouw mooier vond om te scheiden. Dat alles klinkt natuurlijk helemaal niet fraai en heel vernederend, maar het is in deze context dat men de houding van Jezus moet plaatsen.

De Farizeeërs willen daarom weten welk standpunt Jezus inneemt en vragen of een man zijn vrouw mag verstoten. Er staat letterlijk: zich van haar ontdoen (apoligein). Waarop Jezus terecht zegt: neen. Niemand mag in gelijk welke situatie als een nietswaardige vod gedumpt worden.
Maar wetend dat in verband met scheiding zoveel verschillende standpunten bestonden, gaat Jezus een stap verder en verwoordt Hij zijn visie op het huwelijk. De vraag is dan niet wat wel en niet is toegelaten, of men wel of niet seks heeft gehad zoals Clinton de discussie voerde. En de vraag is niet of het om betaalde of vrij gekozen seks ging zoals Berlusconi wil laten doorschemeren. Daarmee gaat men voorbij aan de grond van de zaak. Jezus verwijst naar het ideaal zoals verwoordt in het boek Genesis. Oorspronkelijk schiep God de mensen als mannelijk en vrouwelijk en door één te worden geven ze elkaar waardigheid en schakelen ze zich in in de keten van de schepping. Man en vrouw zijn als Yin en Yang waarbij elk een onbewuste kern van het tegendeel heeft en vandaar op zoek gaat naar volledigheid. Zo had God het gewild, zegt Jezus, en mensen mogen aan dat ideaal niet morrelen en vanuit een misplaatste patriarchale houding de ander verstoten.

De uitspraak "wat God heeft verbonden, mag een mens niet scheiden" moet men volgens mij allereerst begrijpen tegen de misbruiken van zijn tijd. Bedoelde Hij daarmee dat een huwelijk in alle omstandigheden onverbreekbaar is? Dat weet ik niet, maar mocht Hij het zo bedoeld hebben ben ik het niet met Hem eens. Ik wil er trouwens op wijzen dat reeds in het NT daarover meerdere opvattingen bestaan. In het evangelie van Matteüs maakt Jezus een uitzondering: als de ander overspel heeft gepleegd mag men scheiden. En Paulus beschrijft in 1 Korinthiërs (7,12-15) dat als men christen is en de ander ongelovig en deze situatie voor veel spanningen zorgt, men mag scheiden. Reeds in de eerste christenheid worstelde men dus reeds met dit probleem.

Heel deze passage over het huwelijk moet men lezen vanuit het perspectief van de nieuwe schepping. Jezus wilde dat mensen weer gingen leven zoals oorspronkelijk door God bedoeld: een relatie waarin men als gelijken en geliefden voor elkaar God aanwezig stelt.
Bidden wij in die geest voor elkaar.